- Михаил Михайлович, Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтээри олорон, үбүлүөй туһунан тугу этиэххин сөбүй?

- Саха норуота уустук дьылҕалаах. Үгүс күчүмэҕэй, дьалхааннаах кэмнэри этэҥҥэ туораан бүгүҥҥү күҥҥэ тиийэн кэллибит. Бүгүҥҥү 21-с үйэҕэ олорор хас биирдии киһи бэйэтин дойдутун историятын, төрдүн ууһун билиэхтээх дии саныыбын. Дойду историятын билии – инники олохпутун оҥостуубутугар сүрүн ыйынньыкпыт буолар.   Сахабыт норуотун көҥүл дьылҕатын быһаарбыт – муус устар 27 күнэ Саха Сирин иториятыгар кыһыл көмүс буукубанан суруллубута. 1922с. муус устар 27 күнүгэр Бүтүн Россиятааҕы киин толорор комитет судаарыстыбаннай правовой өртүнэн бигэргэтэн РСФСР федеративнай чааһыгар  Саха Совесткай Социалистическай Республикатын автономиятын тэрийэр туһунан декрет таһаарбыта. Кыра норуот сырдык ыратын олоххо киллэриигэ, кэскиллээх дьылҕатын түстээһиҥҥэ быһаччы суолтаны ылбыт уһулуччулаах государственнай деятеллэрбит Былатыан Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахов үрдүк үтүө ааттарын махтана ааттыыбыт.

- Былатыан Ойуунускай Саха АССР төрүттэниитигэр сөҕүмэр суолталаах. Быйыл Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтээри олорон биир дойдулааххыт Платон Ойууунускай аатын үйэтитиигэ туох үлэни ыыттыгыт?

- Былатыан Ойуунускай дэгиттэр талаанын бары өрүттэрин хабан олох бары салааларыгар үгүс үлэ ыытылынна. Кини биһигин ыйаабыт, киинэ түспүт Муҥха Дэлбэрийбит алааһа саха норуотун сүрүн баайа, нэһилиэстибэтэ буолар. Эһээхэй буолан бэбээрэ ытаабыт биһигэ, олох үтүөтүн-кэрэтин амсайан саҕалаабыт балаҕана, сүүрбүт-көппүт кырдаллара очоотооҕу кэм мэлдьэһиллибэт кэрэһиттэрэ буолан, ааспыт үйэлэр сүдү тыыннарын ыһыктыбакка хайдах баарынан хараллан тураллар. Манна баар ирдэбиллэргэ эппиэттиир харыстыыр-харайар үлэлэр ыытыллаллар. 2013 сыллаахха СР Президенэ Е.А. Борисов көҕүлээһининэн Чөркөөххө Ойуунускайга аналлаах Государственность историятын музейа аһыллыбыта. Кырдьаҕас Чөркөөҕү сайыннарыыга улуус уонна республика салалтатын өртүттэн улахан болҕомто ууруллар. Билиҥҥи үйэ ирдэбилигэр эппиэттиир саҥа таас оскуола, оҕо уһуйаана, врачебнай амбулатория тутуллан тигинэччи үлэлии тураллар. Быйылгы үбүлүөйү баттаһа Ойуунускай аатынан культурнай-сынньанар киин тутуллан үлэҕэ киириэҕэ. Ойуунускай албан аата Географическай сабардамынан аан Дойду таһымыгар тиийэ ааттанна. Аан дойдуга аартыгы аһар соҕотох международнай таһымнаах аэропорпутугар норуот куоластааһынынан П.А. Ойуунускай аата иҥэриллибитэ. Олоҥхо театра «Улуу Кудаҥса» испэктээкили Греция амфитеатырыгар сахалыы тылынан туруоран биһиги Былатыаммытын грек омук улуу Гомерыгар холоото. «Куньцюй» аан дойду таһымнаах кытай театра Былатыан Ойуунускай олоҥхотунан «Туйаарыма Куо» постановкатын улуу кытай омук тылынан саҥарта. 

Кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайы Ойуунускай саҥаттан саҥа өрүттэрэ арыллан, кини сүдү талаана өссө үүнэн-үрдээн иһэрин олох бэйэтэ көрдөрөр. Кини сахатын омугар анаабыт сүҥкэн бэлэҕэ «100 сыллаах улуу былаана» буолар. Ойуунускай бу үлэтигэр Сахатын сирин олохтоохторугар туһаайбыт анаарыылара биһиги улууспутугар утумнаахтык олоххо киирдилэр уонна киирэн эрэллэр. Билигин биһиги– рынок сыһыаннаһыыларын систематыгар олоробут. Бу төрөөбүт дойдуга, сиргэ-уокка, үлэҕэ дьиҥнээх хаһаайыны үөскэтэр, дьон өйүн-санаатын, дьоҕурун, талаанын, кыаҕын арыйан сайыннарар саамай көдьүүстээх механизымынан буолар. Маныаха дьон кыаҕын арыйыыга, сытыары (горизонтальнай) алтыһыы (взаимодействие) көрүҥүн сайыннарыыга «Таатта иитэр-үөрэтэр эйгэтэ» диэн Культурнай-образовательнай кластер тэриллибитэ. Кластер судаарыстыбаны, уопсастыбаны, бизнеһи бииргэ түмэр, сыаллары-соруктары аттаран былаанныыр. Кластеры тэрийиигэ бэрт элбэх өй-санаа 2013 сылтан түмүллүбүтэ, духуобунас, үөрэҕирии, общественность, төрөппүт форумнара, үгүс семинардар тэриллибиттэрэ. Кластер идэлээх буолуу, удьуору уһатыы, Айыы тыыннаныы, бүтүн буолуу диэн өбүгэлэрбит тирэх өйдөбүллэригэр олоҕурар.

- Атын улуустарга маннык кластер баарын истэ иликпин. Кластер ис хоһоонун сиһилии кэпсиэн дуо?

- Саха норуотун инники дьылҕатын, культуратын тэрийбит Таатта саарыннарын айар талааннара, уран дьоҕурдара кинилэр сыдьааннарын тымырдарынан сүүрэр, мэйиилэрин чөмчөкөлөрүгэр олорор (генетическэй памяттьарыгар) буолуохтаах. Ол иһин Таатта ыччаттарын айар талааннарын, олоххо дьоҕурдарын уһугуннарар сыаллаах культурнай образовательнай кластер толкуйданан тахсыбыта. Кластер ис сыала диэн туруору (вертикальнай былаас) салайыыны буолбакка, сытыары (горизонтальнай взаимодействие) сыһыаннаһыыны үөскэтэн сомоҕолоһууга тириэрдиэтээх. Ол аата общественнай түмсүүлэр салалтаны кытары ыкса үлэлэһэн улахан хамсааһыннары таһаарыахтаах. Билигин Чычымахха, Чөркөөххө, Баайаҕаҕа, Ытык-Күөлгэ бөдөҥ общественнай түмсүүлэр бааллар. Бу түмсүүлэри барыларын олохтоох интеллигенция тутан олорор. Биир интэриэстээх дьон түмсүүтэ нэһилиэги сомоҕолуур күүһэ-күдэҕэ балысхан буолан нэһилиэк сайдыытыгар ураты миэстэни ылаллар. Кырдьаҕас Чөркөөх общественнай түмсүүтэ уһулуччу үчүгэй көрдөрүүлээх. Үйэтитиигэ киэҥ хабааннаах үлэни ыыттылар. Нэһилиэктэрин историятын хасыһан кинигэ суруйан таһаардылар, туристическай маршруттары тэрийдилэр. Араас хабааннаах тэрээһиннэри бэлиэтээһиҥҥэ улахан күүс буоллулар. Чычымахха эмиэ оннук хабааннаах күүстээх общественнай түмсүү баар. Бу түмсүүлэр интэриэһинэйэ диэн олохтоох далбар хотуттар иис умсулҕаныгар сомоҕолоспуттарыттан күөттэнэн тахсыбыт. Аан бастаан 12 саахымат олобохторун тигэннэр Хадаайы, Суотту, Чөркөөх түмэллэригэр, Өймөкөөн олохтоохторугар бэлэхтээбиттэр. Бу түмсүү салгыы сайдан Сербияҕа тиийэ ыһыах тэрийсэн кэлбиттэрэ. Инниктин бу түмсүү орто сааһын эдэримситэр, ыччаты бэйэлэригэр тардар соруктаахтар. Онтон Баайаҕа общественнай түмсүүтэ библиотека иһинэн Көмүлүөк күлүмэ диэн ырытар үлэнэн дьарыктанар. Саҥа кинигэ таҕыста да түмсэ түһэн ырыталлар. Ырытыыларын киэҥ араҥаҕа тута таһааран кинигэ тула санаа атастаһыыта толоонун тэрийэллэр. Бу дьоннортон сорохторо СР суруйааччыларын сойууһугар киирдилэр. Улууска ыччат хамсааһыннара таҕыстылар. Нэһилиэктэн нэһилиэккэ кэрийэ сылдьан араас хайысханан дириҥ ис хоһоонноох үлэни ыыттылар. Сиэр туом, төрүт өй-санаа, үлэ-хамнас боппуруостарын таарыйаннар уопут атастастылар. Бу общественнай түмсүүлэр лоп курдук 100 сыллааҕыта республика тэриллиитин саҕана үөскүү сылдьыбыт общественнай түмсүүлэргэ ханыылаах курдуктар. Горизонтальнай былаас чыпчаал холобурунан Мандар Уус Туос Ураһатыгар Саха Сирин түмсүүлэрэ бүттүүнэ сомоҕолоспуттара буолар. Маннык общественнай түмсүүлэр судаарыстыба тутулун бөҕөргөтөр, дьон өйүн санаатын арыйар кыахтаахтар. Бу история чахчытыгар лоп бааччы арылхайдык көстөр. Биир үйэҕэ, биир түөлбэттэн, биир өйдөөх-санаалаах уһулуччу дьон тыыллан-хабыллан тахсыбыт феноменнарын кистэлэҥэ – түмсүүгэ буолара манан дакаастанар.

- Саха АССР тэриллиитигэр Былатыан Ойуунускай уонна Максим Аммосов 30 – тарын туола илик эдэркээн уолаттар этилэр. Тааттаҕа эдэр каадырдары үүннэриигэ туох үлэ барарый?

- Эдэр уолаттарга салайар бурҕалдьыны кэтэрдэн, эппиэтинэһи сүктэрии сорук быһыытынан туруоруллар. 40 саастарын туола илик уолаттар нэһилиэк баһылыганан талыллан таһаарыылаахтык үлэлииллэр. Улууска оскуола директордара эдэр уолаттар. Ол курдук  улууска 17 оскуола баарыттан 11 эдэр уолаттар директордыыллар.  Уһуйааннарга эр дьон ахсаана элбээтэ. Салайар эргимтэҕэ үгүс эдэр киһи үлэлиир-хамсыыр. Бу уолаттар сайдалларыгар бары кыахтар бааллар. Үөрэх управлениетын иһинэн эдэр салайааччылар оскуолалара тэриллэн үлэлиир.

- Эн санааҕар 100 сылынан Таатта улууһа сайдыы ханнык хаттыгаһыгар тиийиэҕэй?

- Сүүс сыл дьиҥэ биир киһи олоҕун кээмэйэ буолар. Ол да буоллар 100 сыл аннараа өртүгэр кэннибитин хайыһан көрдөхпүтүнэ сайдыы балысханнык барбыт эбит. Оччотооҕу дьон оҥорон көрөр хорсун баҕа санааларыгар да батан киирбэт сайдыы дьикти арыйыылара күннээҕи олохпутугар күнүн аайы өтөн киирэ тураллар. Мин санаабар 100 сылынан  дьон – сэргэ духуобунай сыаннастарга сыыйа төннүөҕэ. Тыа сиригэр көһүү маассабай буолуоҕа. Чааһынай бас билэр сир улаханнык сыаналаныа. Хас биирдии ыал толору хааччыллыылаах 2-лии, 3-түү этээстээх үчүгэй дьиэлэргэ олоруоҕа. Таатта улууһугар духуобунай туризм күүскэ сайдыаҕа. Аан дойду араас муннуктарыттан аат ааттаан элбэх киһи духуобунай ыйытыыларыгар хоруй көрдөөн Тааттаҕа кэлиэҕэ. Айылҕаҕа сыһыан тосту уларыйыа. Киһи-аймах аҥардас потребитель эрэ буолбакка, Айылҕаҕа төттөрү уунар ньымалары толкуйдуо, Айылҕаны хайдах баарынан хаалларарга дьулуһуо.   Экологически ыраас бородуукта улаханнык сыаналаныа, ирдэбил быһыытынан туруоҕа. Онон сиэттэрэн биһиги улууспутугар тыа хаһаайыстыбата сайдыаҕа. Сүөһүнү уонна сылгыны 100% туһаҕа таһаарарга производство үлэлиэҕэ, бородууксуйатын импортыыр географията улаатыаҕа. Айылҕа энергиятыттан (күн уотуттан, тыалтан уо.д.а) оттугу уонна уматыгы ылан күннээҕи олохпутугар туттуохпут. Бөҕү переработкалаан туһаҕа таһаарар эргиир күннээҕи олоххо киириэҕэ. Мелиоративнай үлэлэр науканы кытары ыкса сиэттиһэн толкуйданан быһаарыллыахтара. Таатта улууһа халаан уутуттан эмсэҕэлиири умнуоҕа. Таатта үрэҕи көннөрүү, дириҥэтии, тымыр үрэхтэр сүүрүгүрэр суолларын оҥоруу үлэлэр кыайа тутуллуохтара. Нэһилиэнньэ туттубут уутун ыраастыыр водоочистительнай водоканаллар нэһилиэк аайы үлэлиэхтэрэ.

- Түмүккэ тугу этиэҥ этэй?

- Сахабыт киэҥ киэлитигэр олорор араас норуоттар биир санааланан, эбии ыкса сомоhолостохпутуна, ханнык да бэйэлээх эриирдэргэ-мускуурдарга өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа, өссө эбии өрөйөн чөрөйөн, барҕарыы суолунан барыахпыт диэн энчирээбэт эрэллээхпин. Ити эрэлбит бөҕө акылаатын уурсубут, тэрийсибит саха норуотун чулуу уолаттарын албан ааттарын, оҥорон хаалларбыт кэскиллээх дьыалаларын эбии салҕыыр ураты аналбытын кынат оҥостон сайдыы суолунан эрдэн иһиэҕиҥ.

Анна Яковлева